|
Złotów
Kościół Apostołów Piotra i Pawła
Traktura gry i rejestrów: elektro-pneumatyczna
Liczba
głosów : 24
Liczba manuałów: 2+Pedał
Budowniczy: Verschueren
Orgelbouw op.308 (Heythuyzen, Holandia) 1954r
DYSPOZYCJA INSTRUMENTU
(zachowano oryginalną numerację registrów)
PEDAŁ:
1. Pryncypałbas 16'
2. Subbas 16'
3. Oktawbas 8' (ekstensja głosu 1)
4. Gedaktbas 8' (ekstensja głosu 2)
5. Chorałbas 4' (ekstensja głosu 1)
6. Puzon 16'
I MANUAŁ (Hauptwerk):
10. Burdon 16'
11. Pryncypał 8'
12. Rurflet 8'
13. Oktawa 4'
14. Koppelflet 4'
15. Kwinta 2 2/3'
16. Oktawa 2'
17. Mixtura 3-4ch
18. Trąbka 8'
II MANUAŁ (Schwellwerk):
22. Dolkan 8'
23. Salicjonał 8'
24. Vox coelestis 8'
25. Gedakt 8'
26. Pryncypał 4'
27. Blokflet 4'
28. Róg nocny 2'
29. Sesqualtera 2ch
30. Trąbka harmoniczna 8'
POŁĄCZENIA:
7. Pedał + Manuał I
8. Pedał + Manuał II
9. Pedał + Manuał II 4'
19. Manuał I + II
20. Manuał I + II 16'
21. Manuał I + II 4'
31. Wyłącznik naturalnej oktawy II manuału
KOMBINACJE i POMOCE:
– Dwie wolne: A oraz B, a także niezależne dla obu
manuałów i pedału
–
Cztery stałe: Piano, Mezzo Forte, Forte, Tutti
– Automat pedału, Wyłącznik głosów językowych
HISTORIA I OPIS INSTRUMENTU
Organy piszczałkowe znajdujące się w kościele
parafialnym pw. św. Piotra
i Pawła Ap. w Złotowie zostały zbudowane w 1954 roku
przez wielopokoleniową
holenderską firmę organmistrzowską Verschueren Orgelbouw (Heythuyzen) i zostały
opatrzone numerem Opus 308. Do roku 2017 znajdowały
się w kościele rzymskokatolickim
pw. św. Józefa (Diecezja Roermond) w holenderskiej
dzielnicy
Kerensheide
należącej do miejscowości Stein, w prowincji Limburgia położonej
w południowo-wschodniej części kraju. W tym też roku –
na skutek decyzji biskupa
miejsca o całkowitym zamknięciu kościoła – firma
organmistrzowska Krzysztofa
Grygowicza dokonała ich rozbiórki i przewiezienia do
Polski. Organy pierwotnie
posiadały 27 głosów i składały się z organów głównych
(dwa manuały i pedał) oraz
pozytywu (z hol. Koororgel). Jeszcze przed nabyciem
instrumentu przez parafię
w Złotowie, zarządzaną przez księdza proboszcza
Arkadiusza Kalinowskiego,
3 - głosowy pozytyw został zamontowany w Muzeum
Diecezjalnym w Płocku. Organy
główne, o łącznej liczbie 24 głosów (w tym 3 głosy w
pedale są uwspólnione z innymi
głosami tej sekcji, tzw. ekstensje), pod nadzorem
wspomnianej firmy
organmistrzowskiej, dnia 29 maja 2017 roku zostały przewiezione do parafii
w Złotowie, a następnie złożone na wieży oraz chórze
kościoła. Ta sama firma
w miesiącach pomiędzy czerwcem i listopadem 2017 roku dokonała ich montażu.
Organy posiadają elektropneumatyczną trakturę
rejestrów i gry. Oznacza to,
że mechanizm przenoszący ruch klawisza w kontuarze
(stole gry) na wentyle
(zawory) w wiatrownicach otwierające dopływ powietrza do poszczególnych
piszczałek oraz mechanizm włączania poszczególnych
głosów organowych
(rejestrów) zbudowany jest zarówno z przewodów elektrycznych i elektromagnesów,
a także z kanałów powietrznych (rurki, kondukty),
zaworów (wentyli) i mieszków.
Dzięki takiemu rozwiązaniu kontuar jest wolnostojący.
Został on umieszczony na
ruchomym podeście, co pozwala korygować jego
ustawienie bez wpływu na pozostałe
elementy organów. Skala obydwu manuałów (klawiatur
ręcznych) to dźwięki od C do
g3 (56 klawiszy), natomiast klawiatury pedałowej – od
C do f1 (30 klawiszy), nie
uwzględniając ekstensji.
Pierwotnie prospekt (elewacja frontowa, fasada)
organów składał się z dwóch
osobnych części, ustawionych po przeciwległych
stronach chóru holenderskiego
kościoła. W złotowskim kościele, z uwagi na warunki
architektoniczne tutejszego
chóru, połączono obie szafy organowe w jedną bryłę i
tak powstały jednolity prospekt
umieszczono w centralnej części chóru, w odległości
ok. 2 metrów od balustrady.
Stawianie organów rozpoczęto od utworzenia solidnego
drewnianego podestu
o
powierzchni całkowitej ok. 15,5 m2. Następnie, celem ograniczenia padania
promieni słonecznych na piszczałki poprzez duże okno
znajdujące się w południowej
części kościoła, skonstruowano i postawiono podwójną
tylną ścianę instrumentu
o szerokości 5,6 metra i wysokości 5,5 metra. Środek
ściany wypełniono wełną
wygłuszającą. W międzyczasie wykonano niezbędne prace elektryczne polegające na
doprowadzeniu napięcia trójfazowego do silnika
dmuchawy oraz przewodów
załączających do kontuaru. Zasilacz elektromagnesów i silnik wyposażono w
zupełnie
nowe
zabezpieczenia nadprądowe i różnicowoprądowe, czujnik kolejności i zaniku
faz oraz szereg styczników gwarantujących ich
bezpieczną pracę. W kolejnym etapie
przystąpiono do dalszego wznoszenia szafy organowej
oraz sukcesywnego
ustawiania w jej wnętrzu wszystkich niezbędnych elementów organów, takich jak
miechy, kanały powietrzne, wiatrownice,
elektromagnesy, montażu szafy
ekspresyjnej i innych. W międzyczasie oczyszczono
wszystkie piszczałki (ponad 1250
sztuk), odnowiono klawiatury obydwu manuałów
(naklejono nowe nakładki na
klawisze) oraz pomalowano piszczałki prospektowe. W
trakcie prac przy trakturze
położono około 750 metrów 12-żyłowego przewodu
miedzianego i wykonano setki
połączeń lutowanych. Wymieniono też wszystkie przewody
ołowiane na rurki
z
tworzywa sztucznego. Podobnie postąpiono z mieszkami - zużyte mieszki skórzane
zastąpiono nowymi, wytworzonymi z polipelu, tj.
sztucznej skóry, odpornej na
wysuszenia i zniszczenie przez robaka drzewnego.
Odrestaurowano też drewniane
listwy tonowe, stanowiące elementy wiatrownic.
Wszystkie metalowe kondukty
powietrzne zastąpiono rurami papierowo-aluminowymi. Na
koniec prac dokonano
korekty intonacyjnej niektórych piszczałek i nastrojenia każdej z nich.
Instrument
charakteryzuje się uniwersalnym zestawem głosów, bez wyraźnego wskazania na
konkretną epokę w muzyce.
System powietrzny organów składa się z dmuchawy
zasilanej silnikiem
trójfazowym, wytwarzającej pod odpowiednim ciśnieniem powietrze, oraz trzech
połączonych ze sobą jednofałdowych miechów
magazynowych, w których powietrze
to jest magazynowane. Powietrze rozprowadzane jest do
wiatrownic przy użyciu
kanałów powietrznych. Miech główny, który zlokalizowany jest na podłodze pod
sekcją II manuału doprowadza powietrze do piszczałek
sekcji pedału oraz zasila
pomocniczo dwa pozostałe miechy, które z kolei
zaopatrują wiatrownice
poszczególnych manuałów i dodatkowo również pozostałej sekcji pedału. Do systemu
powietrznego organów należy także zaliczyć urządzenie
tremolo, którego działanie
polega na wywoływaniu cyklicznych zmian ciśnienia
powietrza służącego do zasilenia
piszczałek – powietrza odpowiadającego za zadęcie
piszczałek. W opisywanym
instrumencie tremolo dotyczy tylko sekcji II manuału.
Piszczałki ustawione są na dwunastu wiatrownicach.
Cztery duże wiatrownice
obu manuałów znajdujące się wewnątrz szafy organowej są wiatrownicami typu
stożkowego. Pozostałe charakteryzują się budową
mieszaną, w których
elektromagnesy sterują poruszaniem się mieszków połączonych z klapami, bądź
zaworami. Znacząca większość piszczałek została
zachowana w bardzo dobry stanie.
Nie ujawniono żadnych śladów robaka na piszczałkach
drewnianych. Sekcja
II
manuału została zamknięta w szafie ekspresyjnej i znajduje się na drugim
poziomie
(góra) szafy
organowej, po lewej stronie chóru patrząc z dołu kościoła. Szafa
ekspresyjna, zwana też żaluzją, jest drewnianą
skrzynią, w której dwie ściany
zbudowane są z szerokich listew obracających się wokół
osi pionowej. Kąt ustawienia
listew sterowany jest z kontuaru i decyduje o stopniu
słyszalności dźwięku piszczałek
umieszczonych wewnątrz skrzyni. Również na tym samym
poziomie szafy
organowej, lecz po prawej stronie chóru, znajduje się sekcja I manuału oraz głos
Subbas 16', stanowiący element sekcji pedałowej i
jedyny głos w organach składający
się tylko z piszczałek drewnianych. W tylnej części,
na pierwszym poziomie szafy
organowej (dół), po lewej stronie chóru, znajduje się
głos Puzon 16', który - z racji
swoich dużych rozmiarów - miejscami sięga sufitu szafy
organowej. Z pośród
wszystkich piszczałek instrumentu, najmniejsza ma wysokość kilkunastu
centymetrów, a największa – głos Puzon 16' – ok. 5,5
metra. Większość piszczałek
metalowych wykonana jest ze stopu cyny i ołowiu.
Wyjątek stanowią piszczałki
prospektowe (Prynycpałbas 16', Pryncypał 8'), które w
większości wykonane są
z
blachy cynkowej. Niektóre z nich stanowią połączenie cynku w dolnej części i
cyny
z ołowiem w górnej
części (fragment piszczałki odpowiedzialny za strojenie). Część
głosów (Gedakt 8', Burdon 16', Rurflet 8', Gedaktbas
8') składa się zarówno
z
piszczałek drewnianych jak i metalowych. Z powodu bardzo dużych rozmiarów
cztery piszczałki znajdujące się na środku obydwu
gzymsów prospektowych
(Pryncypałbas 16') zostały poddane gierowaniu (łamaniu) pod kątem 90 stopni.
Zabieg ten pozwolił na zmieszczenie ich na chórze przy
zachowaniu odpowiedniej
odległości od sufitu, a jednocześnie zachowaniu wysokości wydawanego przez nie
dźwięku. Chociaż instrument składa się w głównej
mierze z piszczałek labialnych
(wargowych), to znajdują się w nim także piszczałki
językowe. Do tej grupy należą
głosy: Puzon 16', Trąbka 8' oraz Trąbka harmoniczna
8'. Cechą wyróżniającą ostatni
głos jest dłuższy korpus (wysokość) piszczałki oraz
nieco inna budowa jej podstawy,
co objawia się łagodniejszym brzmieniem od zwykłej
trąbki. Kontynuując wątek
prospektu, należy także zaznaczyć, że z powodu
konieczności przebudowy prospektu
poprzez połączenie obu szaf prospektowych, o czym
wspomniano już wcześniej,
powstała pomiędzy nimi przerwa, która wymagała
estetycznego wypełnienia.
W związku z tym, po wykonaniu niezbędnych prac
stolarskich, dorobiono
6
piszczałek cynkowych i umieszczono je w centralnej części prospektu. Piszczałki
te,
wraz z piszczałkami
znajdującymi się na skraju szafy organowej (bok prawy i lewy),
są piszczałkami niemymi, czyli nie wydającymi
dźwięków. Stanowią one rolę
ozdobną i dekoracyjną, komponująca się w całość
prospektu, który na całej długości
został podświetlony od dołu diodami LED.
Dnia 14 listopada 2017 roku dokonano uroczystego
poświęcenia organów
przez J. E. Ks. Bpa Jana Tyrawę, Ordynariusza Diecezji Bydgoskiej. Wszyscy
uczestniczący w tej podniosłej uroczystości, w tym
zaproszeni księża, parafianie,
fundatorzy i przedstawiciele firmy organmistrzowskiej,
po Mszy Świętej wysłuchali
koncertu organowego w wykonaniu pani prof. Elżbiety
Karolak z Poznania.
We
wznoszeniu organów swój udział miało wiele osób i instytucji. Ogromne
podziękowania kierowane są do wszystkich Pań i Panów,
którzy rozładowali cały
instrument, przywieziony dwoma samochodami ciężarowymi przez Panów Zenona
i Krzysztofa Ziębów, przy współpracy z firmą Media
Expert i Panem Maciejem
Grzebitą. Większość prac stolarskich wykonali Panowie: Marek Kokowski (podłoga,
tylna ściana) oraz Kazimierz Jakóbczyk (prace przy
szafie organowej). Prace
elektryczne wykonał Pan Waldemar Szmit z synem. Na
różnym etapie prac swoją
pomocą służyli m.in. Panowie: Kazimierz Adamczyk,
Zygmunt Dziwiński, Szymon
Kobierzyński, Kazimierz Kopienke, Józef Paczkowski i
Józef Zuper. Koordynatorami
prac związanymi z wznoszeniem organów byli ksiądz
proboszcz Arkadiusz
Kalinowski, Pan Kościelny Zdzisław Składnik oraz moja skromna osoba. W akcję
zaangażował się również ksiądz wikariusz Bartłomiej
Brzeziński, z którego
inicjatywy została zorganizowana zbiórka makulatury. Dochód z niej w całości
został
przeznaczony na
niezbędne prace związane z wznoszeniem organów.
Autor:
Dariusz Podhalicz